Un ritual gastronómicu

En chigre hai ambientucu. Ye un sitiu vieyu ya iguáu a la manera de los chigres d'antes. Tien esa canaleta alredor de la barra pa echar lo último del culete sidra. Meses y sielles cencielles. Alloñáu del cuentu ya'l ringorrango. Nes parés semeyes vieyes y la referencia obligada al fútbol.

Antóxaseme un sitiu afayadizu pal ritual que me pruye facer güei. Siéntome na mesa qu'atrocare y póngome a echar una güeyada a la prensa cosmopaleta provinciana. Miro pa los titulares en lletra gordo y pa los santos. Malpenes lleo un par d'artículos apelucaos de tanta puxarra escrito.

Siento rebusquinos en butiellu entrín y non espero pola primera parte del ritual gastronómicu que voi realizar. Normalmente, pídense primero'l platu fríu y dempués el caliente, pero nesta ocasión pa mio idea que yera meyor facelo al vies y asina lo encargué. Según pasa'l tiempu naguo cada vegada más.

La guisandera capia al camareru y apúrre-y el primer platu. Vien con él na bandexa y pósamelu na mesa. Trátase d'una potina esmaltada n'encarnao, cola tapa puesta. Quíto-yla y sal un vafu arrecendiendo a un arume de dioses.

Son llámpares. Esi manxar de los nuestros pedreros que yá descubrieren cuantisimayá, va pa nueve mil años, los nuestros antepasaos mariñanes. Hasta inventaron una arbía iguada nun regodón p'arrincales que los arqueólogos bautizaron como picu asturiense. Claro que, daquella, quiciabes les comieren crudes o escurque arroxando piedres pa echar nun odre enllenu d'agua pa calentalo.

Empecipio a saborgales adulces, petezme zarramicar los güeyos. Hai que tastiar despacín y dir pingando cachos de pan na salsa. El ritual escomenzó y alcuéntrome zampuxáu nél.

Acabo la primer parte de la xinta y enseguidina apruz el camareru cola segunda onde voi perfacer la mio particular comunión n'acabóndola. Trátase d'un centollu. Les pates pa un llau, los cachos d'abaxo preparaos, ya'l carru apináu coles coraes y cachos de güevu.

Otra vuelta sigo col ritual. Francer les pates pa saca-yos la caña. Espellicar los cachos de la panza. Y, pa finar, entamar a saborgar el conteníu del carru.

Acabo cola segunda parte de la xinta y, entós sí, aportó'l momentu de pone-y el ramu al ritual gastronómicu qu'acabo de tastiar. Garro'l carru del centollu y enllénolu de sidra. Mezse colos escarrapios que queden de les coraes del crustáceu. La sangre de la mazana y la carne del centollu en xuntanza, un ritual que paez sacáu de tiempos  revieyos.

Acerco'l cacíu prehistóricu a los llabios y voi echando sorbiatos hasta acabar el conteníu. Acaba d'esta manera'l ritual gastronómicu. La comunión del presente col pasáu, la confirmación de que, anque abondo escalabrada, tenemos una cultura qu'alita en milenta manifestaciones, nesti casu gastronómica. Y que lo siga faciendo, mialma.

                                                                          

La penúltima cruzada.

Apocayá cellebrábemos una nueva alcordanza del llevantamientu heroicu asturianu escontra les tropes napoleóniques allá un 25 de Mayu de 1.808.

D'aquella los franceses echaren d'España al rei Fernando VII. La estructura estatal sofitada tovía en parllamentos como la nuestra Xunta Xeneral, posibilitó que pudiere dase aquella declaración.

Pero, acabada la guerra, el rei tornó y la so manera d'agradecer la victoria escontra los franceses foi cargándose aquella estructura estatal y, nel nuestru casu, la nuestra institución autonómica.

Entamaba asina una época histórica de tensiones ente un poder absolutista central y aquellos pueblos que queríen conservar el so autogobiernu. Carlistaes, pronunciamientos militares, guerres civiles... El poder absolutista español axeitando cruzada tres cruzada pa eliminar cualquier niciu de poder territorial periféricu, cualquier idioma que nun fuere'l castellanu, etc.

Tres el fallecimientu del xeneral Franco abrióse otra vuelta la posibilidá de devolve-yos a les naciones qu'igüen l'Estáu una parte del poder que-yor arramplaren cuantayá. Nació entós la denominada España de les autonomíes.

Naquellos momentos, emprimó a crecer la fola de la querencia polo propio, la historia, la cultura, l'idioma, les instituciones d'autogobiernu, etc., a lo llargo y ancho del territoriu estatal. El caldu de cultivu yera afayadizu, tres salir d'una dictadura.

Pero, güeyu al cartafueyu, hubo quien encamentaba que tou aquel procesu llevaba una trampa que diba acabar rescamplando, y que les dómines de llibertaes qu'escomenzaben podíen acabar nuna dictablanda más que nuna democracia arrecha y bien tresnada.

Col pasu de los años aquella fola autonomista foi amenorgando y xuxó entós otra centraliega onde podíemos dir agüeyando los vieyos vicios absolutistes del pasáu coles sos zunes escontra cualquier fechu históricu, cultural o llingüísticu que puñare contra una concepción uniformista d'España, al empar que se daba un cuestionamientu creciente del estáu autonómicu rispiendo por tornar a un modelu políticu centralizáu. Grandes poderes económicos y políticos encontaben la "reconquista" de vieyos privilexos que veíen amenazaos.

Esa nueva fola algama nestes dómines un tamañu bultable y tarrecible. Anguaño, tamos somorguiaos nuna nueva cruzada pa reconquistar les "provincies" a cargu del poder centralista, con unes zunes hacia les llingües ya identidaes non castellanes que dan medrana. Con voceros d'esa nueva cruzada espardiendo mensaxes espantibles como facer llamamientos a bombardiar con aviones a una comunidá autónoma ensin que pase absolutamente nada.

Pero nun queda equí la cuestión. Xuncida a esa recentralización vien una xera de recortes brutales de drechos básicos de cualquier sociedá democrática. Nestos momentos yá hai xente na cárcel por exercer una llibertá d'espresión que-yos manca a les monxutes que mangonien los asuntos estatales, por poner un sólu exemplu. Y xorrecen discursos políticos calcaos a los propios de fuerces antidemocrátiques d'otros tiempos sopelexaos por fuerces polítiques al alza que puen acabar gobernando, guapamente, l'Estáu y munches comunidaes autónomes.

Pa dir acabando, podríemos resumir la espirica anterior diciendo que güei tenemos una cruzada onde un nazionalismu españolista trata de desaniciar cualquier rastru de nacionalismu "periféricu", por mui democráticu y dialogante qu'amuese ser esti caberu.

Ya'l futuru que se nortia nel finxu'l cielu ye prietu, esmolecedor y tarrecible. Ver veremos en qué para too ello, pero entrín y non, n'Asturies sigue siendo la hora de la llucha ya'l llabor.

                                                                        

El fatu de los fatos

"D'ilusiones vivía'l tontu los coyones". Esta sentencia tan contundente téngola sintío cuantayá y pieslla una gran verdá.

Dicen los espertos en cuestiones educatives que nun hai una intelixencia pa too. Un ñeñu pue ser tochu en matemátiques y perllistu en dibuxu, por exemplu. Asina que toos tenemos daqué que se nos entama meyor y onde podemos inxertanos dientro de los llistos. Y tamién daqué u somos más fatos y con menos posibilidaes d'avanzar.

Hai tamién un tipu privilexáu y minoritariu de llistos. Ye'l daquellos que son arteros pa esguilar pela pirámide social p'arriba anque pa ello tengan que se sofitar notros que dexen fundíos na llamarga.

D'otra banda, siguiendo col casu de suso, tamos los más fatos pa esa actividá. Y pa compensar los nuestros esfuerzos ensin resultáu por medrar -anque seya de la manera más honrada posible-  llevamos nesta vida con nós un fatu d'ilusiones colgáu d'un palu nel costazu. Sírvennos como motor, bien de vegaes, pa siguir trepando nel día a día ensin escangayanos.

Lo que suel asoceder ye que, cuando vamos aportando a la vieyera y nos da por desañudar esi fatu, decatámonos que munches d'eses ilusiones qu'acarretemos siguen intactes por nun tar cumplíes, y que llevamos camín de llevales vírxenes con nosotros pal cagüercu.

Cuando somos rapacinos cuéntennos aquello de que nos traxo una cigüeña nun fatu colgáu del picu. Toa una metáfora de lo que nos espera nesta vida que nun fuimos a ver o a entender nel so momentu. Esi sábanu au nos tresporta la cigüeña trátase del fatu de les ilusiones que munchos nun vamos ver cumplíes enxamás por más que nos enfotemos nelles... Porque cayimos, llamentablemente, del llau de los fatos. 

                                                                    

 

El Fueru d'Avilés

El primer Fueru d'Avilés concediólu'l rei Alfonsu VI nel añu 1.085. Posteriormente, Alfonsu VII confirmólu y dio-y a esta villa la categoría de ciudá al traviés d'un documentu del añu 1.155 que se conserva nel archivu municipal avilesín. Trátase de dos pergaminos cosíos per un cordón. Consérvase ellí tamién otra copia del añu 1.289.

Nesti fueru arrecuéyense les llibertaes, franquicies y privilexos que la corona otorgaba a la villa avilesina que yera per aquelles dómines la segunda más importante d'Asturies, dempués de la capital, Uviéu.

L'escribanu yera un presbíteru llamáu Suarius (Suero) un nome naquel entós bastante corriente nel noroeste peninsular. Considérase que yera  de la zona y que tenía relaciones col conventu de San Vicente. El testu ta escritu en lletra carolina, nunes dómines onde lo corriente yera usar la visigótica. D'esti escribanu conócense más documentos salíos de la so pluma.

Arriendes de la importancia histórica del documentu, tien otra que rescampla dende'l puntu de vista llingüísticu. Ello ye que ta escritu n'asturianu con abondes entepoladures del provenzal. Ello conviértelu nun de los primeros testos conocíos del idioma asturianu y una auténtica xoya histórica y llingüística que, afortunadamente, aportó hasta nós.

                                                                              

D'espircha

Doblemos el mes d'Abril y siguimos zampuxaos nes dómines de les espirches. Cada vegada que s'acerca un fin de selmana podemos ver anunciaes delles. El ramu lloréu a la puerta diznos el chigre onde tienen una entamada. Dientro, la pipa -orniada tamién delles veces con lloréu y bautizada con un nome escritu nella- y alredor unes meses con toa una carrapotada de comida pa forrar (centollos, andariques, güevos cocíos, empanaes, conceyales, tortielles...), qu'hai que preparar bien el butiellu pa que'l caldu a saborgar nun xuba aína a la cabeza.

Pente los veceros de la espircha hai de too. Xente que charra y espansiona y dalguno que pue animase a echar una tonada o un grupu que la entama con un coriquín.

Claro que, a vegaes, ponen música ambiente y equí de xemes en cuando atopes coses tarrecibles, como músiques foriates que nun concasen gota con un actu de la nuestra cultura tradicional como ye la de la preba de la sidra.

Les espirches d'estes feches son pa tastiar la sidra nuevo, la que se mayó la seronda pasada. La pipa que se ruempe tien una sidra que va acabar de facese na botella pa ponela a la venta en pasando un tiempu tovía. Poro esta sidra nuevo nun s'escancia. Va de la pipa a la botella y d'equí al vasu en sin tiralo de lo alto. Ye un vezu de dalgunos chigreros pone-yos a estes botelles un distintivu pa cuando salen a echar sidra peles meses sepan que naquelles onde tá  eses botelles marcaes nun tienen que lo facer.

El sabor de la sidra nuevo y el de la yá perfecho, arriendes del tema de qu'una s'eche y otra non, ye estremáu. Poro, los sidreros verdá, van peles espirches pa tastiar la sidra acabante facer nel añu y saborgar los distintos palos, neto a lo que faen cuando van a tomar sidra embotellao y echao dende lo alto. Y si cuadra, meses dempués puen comprobar cómo esa sidra de tal llagar va maureciendo y garrando'l puntín amañosu na botella.

Pero hai un aquello que da un poco preceguera cuando va ún a una espircha. Ello ye qu'abonda xente -abúltame que cada vez más- forra bien l'estómagu colos pinchos qu'hai nella, pero nin se molesta en  prebar la de la pipa, que ye en realidá a lo que se supón que s'entra a tastiar nel chigre de turnu. Peravezáu que ta'l personal a beber sidra fecho y escanciao, la que nun se tira de lo alto y ye tovía mui nuevo tarrecen tomalo. Dicho d'otra manera, la cultura de prebar esta sidra tal paez que recula y eso ye peligroso. Porque si un chigreru nun ye quien a vender una pipa pequeña de sidra d'espircha en tres díes, pue llegar a plantegase si paga la pena siguir faciéndoles o dexales pa prau.

Pero, espiriques crítiques a parte, el casu ye que, como dixi al principiu de la entrada, tenemos abondes espirches nestos díes que tamos. Asina qu'invítovos a participar d'elles, pero eso sí, prebá-y la sidra de la pipa, lo nuevo, educái el gustu al so sabor, y doctoráivos n'estremar la sidra d'un llagar y otru como lo facéis colo yá perfecho. Paga la pena.

                                                                              

Un templu cultural llamáu "llagar"

Los templos son construcciones vinculaes a les actividaes relixoses.

Pero non siempre ye asina. Hai tamién templos culturales. N'Asturies hai d'estos. Y ún que destaca ye'l llagar de sidra.

El llagar nun ye sólo'l sitiu onde se maya y pisa la sidra. Tamién ye onde se consume. Y tamién onde se xinta, dende taquinos a platos más contundentes. Pero inda hai más.

Nel llagar atópase tamién el santuariu de los cancios tradicionales. Dende'l cantar individual de l'asturianada, hasta los coriquinos colectivos.

Escurque nesti vezu de cantar nos llagares echa la so gabita la sidra. Porque la sidra tien fama de ser cantarina, d'afalar al cantu a aquelles persones que la tán tastiando.

Pero, arriendes de ser el sitiu onde se fai la sidra y onde se canta, tamién ye'l llagar un templu pa la xuntaza, pa da-y a la parpayuela y pa formar aruelos prestosos de convivencia.

Y esa xuntanza tien un aquello reseñable. Trátase nuna xuntanza na igualdá. Porque'l templu del llagar iguala a los sos particulares feligreses. Pa entrar nél, el señoritismu hai que lu dexar a la puerta, como se fai coles madreñes pa entrar en casa.

Hai dos momentos que rescamplen nel templu del llagar.

Un d'ellos ye'l momentu de mayar y pisar la mazana. De vela tresformase en sidra'l duernu y prebar el zusmiu acompañáu, si cuadrare, d'unes castañines amagostaes que faen un maridaxe perfectu.

L'otru ye'l momentu de la espicha. De asitiar na puerta un ramu lloréu que nos indica que vamos a romper un tonel p'asistir a la preba de la sidra del añu. O tamién les espiches de sidra yá más fecho, pues al funcionar comu templu cultural y de xuntanza, el llagar abres les puertes del so cultu particular tol añu.

Convién curiar con mimu'l templu del llagar. Porque ello supón tamién curiar con procuru de les vieyes tradiciones que formen parte de los raigones que nos xunen a esta tierra.
                                                               

Pues va ser que non

Asturies ye un territoriu vieyu. Funde los raigones poblacionales en dómines qu'algamen al paleolíticu. Y fai galanes como país, nun esbozu de lo que conocemos hoi, nel Reinu Asturianu.

Esta tierra ye complexa ya ígüenla milenta calteres. Tien territoriu, historia, cultura material y inmaterial, idioma, estructura social y económica...Tou un bagax que comparte, en mayor o menor midida, con milenta sociedaes actuales.

Pero, desgraciadamente, Asturies anguaño ye daqué mui asemeyao a un ermu intelectual y discursivu. Les espirques qu'observamos per ende tienen l'aquello de los discursos rancios, atrasaos y fosilizaos.

Y esi ermu espárdese tresversalmente. Nun ye ferial de les llurigues centraliegues, nin de les izquierdes o dreches. Toles estayes discursives del país zapiquen nesi inmovilismu alcanforáu y estéril. Y l'asturianismu llingüísticu nun ye una escepción.

Ello ye que dende les monxures llingüistiques llariegues acaba de lleganos la última perla cultivada. Sigún esta espirica, Asturies ye un paisax y un idioma. Asina que si muerre esti últimu namás que nos queda'l paisax.

Que la desapaición del idioma asturianu diba ponenos delantre d'un país bien estremáu al que conocemos anguaño abúltame indiscutible. La llaceria sedría tremenda y la pérdida históricamente llamentable. Poro, ye de caxón que'l deber y la obligación de les xeneraciones qu'actualmente tamos nesta tierra seya evitar qu'eso ocurra.

Pero sopelexar dende les altures llingüístiques que la nación asturiana ye identitariamente sólo un fechu llingüísticu inxertáu nun paisax ye una gran falsedá. Y, pa detrás, tien una carga de profundidá tan demoledora que fai que taramiellen los propios cimientos de la propia reivindicación llingüística enfrentándola a otros sectores sociales qu'esbrexen por caltener viva la identidá cultural del país.

Asina que munchu cuidáu colo que se declara y difunde públicamente al traviés de los medios de comunicación dende los púlpitos del idioma. Pue ser un bumerán perpeligrosu pal propiu idioma y pal país en xunto.

Asturies tien un fechu identitariu de primer orde, la llingua asturiana, que tenemos que curiar y esguedeyanos por defender. Pero d'ehí a considerar la nuestra tierra un binomiu onde sólo cueyen un paisax y una llingua va un abismu.

Y eso, pues va ser que non.

Los gües como aval

Los asuntos económicos tienen dalgunes característiques propies según la época en que sucedan. La figura del avalista o del bien ofrecíu como aval ye una cláusula que figura nos contratos hasta anguaño mesmo, y según los tiempos que cuerran esi apartáu pue danos una idea de lo que se valoren ciertos bienes neses dómines, como vamos ver de siguío.

Pues d'esto vamos tratar hoi nesta entrada. Ello ye que nun documentu fecháu nel mes de Xineru del añu 1.884 (semeya del post), un firmante, J.G.C, reconoz que tien una deuda de 800 riales por aciu de la reparación d'unos carros nel taller de F.A.F, asitiáu nel llugar de La Ponte, na parroquia llangreana de Santolaya de Turiellos.

Dicha deuda comprométese a dir pagándola nunes cuotes mensuales qu'entamen nel siguiente mes de Febreru. Hasta equí un contratu de lo más corriente.

Pero onde l'asuntu tien el so aquello ye al aportar al apartáu del aval. Y ye que'l deudor comprométese a nun vender la parexa de gües cola que xuncía entrín y non nun tuviere satisfechos tolos pagos, quedando asina los armentíos como una especie de garantía pal acreedor.

Visto dende'l puntu de vista de la nuestra sociedá actual pue abultanos una anécdota simpática. Pero si nos treslladamos al últimu terciu del sieglu XIX infórmanos de la importancia que la parexa, el carru y el lloriame teníen naquella sociedá, pues yera'l mediu de tresporte  per caleyes y carreteres non sólo dientro de les llendes de la casería, sinón tamién de tou tipu de mercancíes nunos conceyos asturianos, como'l de Llangréu, onde la minería y la industria entamaben a esporpollar enforma.

                                                                                       

                                                                   

"Mazcarita, ¿quién soi?"

Algamar once ediciones d'unes mazcaraes (o de cualquier otra actividá cultural) nun sitiu tan aquello como Asturies ayuda a compender eso que conocemos como "milagru".

Ello ye qu'esti añu aportemos a esi númberu d'ediciones nes mazcaraes d'iviernu que tienen como megollu Valdesoto. Y tamién a la sesta d'unes xornaes astur-luses con bas na Pola de Siero. Esto cabero tien el so aquello. Al traviés de la cultura llégase a un conocimientu ente pueblos que se supón que tendría que se facer sofitándose na política.

Esti añu tuvi en dos actos. El vienres nel centru polivalente de Valdesoto hubo unes charles a tres bandes. Presentóse un llibru dedicáu a les comedies de los sidros, entamando poles d'ayeri hasta llegar a hoi. Ta colgáu n'internet pa que toa aquella persona que lu quiera consultar pueda facelo de baldre y ta abiertu a suxerencies de los llectores. Presentóse tamién un mapa au s'asitien les mazcaraes peninsulares y europees. Un documentu perinteresante p'alluganos xeográficamente nel tema. Diose conocencia d'un entroidu recuperáu en galicia, el d'un pueblín llamáu Samede. Moviéndose, trabayando, entrugando a informantes, fueron quien a sacar a la lluz un antroxu escaecíu hai años. P'acabar, anuncióse'l primer certame de comedies qu'entama l'asociación El Cencerru, onde los vinculaos col teatru puen concursar pa ver cómo-yos pinta.

De los dos desfiles de mazcaraes tuvi nel d'esti domingu en Valdesoto. Contó con una abundante representación de mazcaraes gallegues, lo qu'amuesa'l puxu que tienen na nuestra comunidá vecina. Los guirrios encabezaben el desfile y dellos vecinos ofrecíen l'aguilandu, que siempre tuvo xuncíu a les actividaes de la xermandía marutada. Acompañó'l día, lo que ye d'agradecer. Por cierto, tengo qu'encamentar a les moces que los guirrios más mozos vienen con ganes de guerra. Métense per elles y si nun anden sollertes puen caye-yos unos peñizcos nes piernes ente blincos y glayíos. L'alvertencia queda fecha.

Dexo a parte'l comentariu d'una mazcarada felizmente recuperada. Ye la de los Mazcaritos d'Uviéu. Na planta d'arriba del centru polivalente de Valdesoto fixeron una esposición con semeyes de los personaxes antroxaos y paneles esplicativos. Nuna mesa había semeyes de too ello pa quien quixera pañales. Participaron nel desfile d'esti domingu y foi mui prestoso velos, incluyendo hasta un pelele qu'acarretaben nun paxu y que mantiaron na antoxana de la ilesia. Al traviés d'ellos faise ún una idega mui bona de lo que yera un antroxu tradicional. Cumplen dos antroxos y esperemos que seyan munchos más.

Esti sábadu pela tarde tuvi viendo cuadros del pintor Evaristo Valle. Una de les fontes que tenemos pa echar una gabita na recuperación de les mazcaraes. Xente marutao con sayes, sábanos, pelleyes d'animales. L'antroxu tradicional.

Nos últimos años ta dándose un espoxigar de les mazcaraes na península y fuera d'ella. Ta creándose al traviés d'elles una rede cultural que camiento que ye perinteresante. Partiendo de la bas de dales a conocer nel sitiu onde son, cosa que cai de caxón, ta filándose un texíu d'intercambios culturales onde eses mazcaraes van dándose a conocer notros llugares. Y con ello un arriquecimentu cultural mutuu y un mensax claru de qu'al traviés de la cultura pue algamase l'amistanza ente pueblos, y que la diversidá pue llograr esa xuntanza con muncho más tiez y posibilidaes de cuayar que'l tarrecible uniformismu de cultura enlatada y sinsustancia que nos traten d'enxaretar dende les llurigues cosmopaletes.

"Mazcarita, ¿quién soi?". Pues ye la cultura tradicional, de raigañu, d'alcordanza colectiva. Y que venga pa quedase.

Facer País

N'Asturies tamos avezaos, desgraciadaente, a persones y grupos sociales que trabayen escontra'l país, buscando con ello'l so porgüeyu.

Pero na nuestra tierra tamién hai xente que fai país. Unes vegaes a costa fecha, conscientes de la necesidá de puxar por ella porque ello va en beneficiu colectivu. Otres vegaes, fáenlo ensin decatase d'ello, simplemente faciendo aquello qu'heredaron y repiten y tresmiten ensin más porque ye la so manera de vivir. Dambes maneres válides y respetables porque empobinen a un oxetivu que ye'l del bien de toos y de la tierra de nuestro.

Dicho lo anterior notres pallabres, anguaño tenemos n'Asturies xente qu'esbrexa por frayar lo propio d'esta tierra porque asina ven mayores posibilidaes d'esguilar na estructura social. Pero tenemos tamién xente que nun renuncia a les sos raíces y que nun ven incompatible defendeles y tresmitiles col so interés personal.

Esta ye, anguaño, una amarraza clara qu'algama dende'l nivel de les monxures polítiques, económiques y sociales aculturizaes y cosmopaletes hata otros sectores sociales qu'agüeyen la nuestra sociedá dende otres perspectives dixebraes a les anteriores.

Al final lo que tamos necesitando  nestes dómines que vivimos ye un exerciciu de sinceridá individual y colectiva que nos lleve a decidinos de qué llau tamos. Si vamos axuntanos con aquellos que busquen esguilar socialmente a costa de frayar y destruir el país o si vamos enfotamos na so pervivencia como mediu de supervivencia digna individual y colectiva.

Destruir el país o facer país. Esa ye la cuestión. Cada cual qu'escueya'l so posicionamietu nesti tema fundamental pal futuru de la nuestra tierra. Y qu'apechugue coles consecuencies de la so decisión.

                                                                        

Llevántate y cucha

"Dios y el cuchu puen munchu, pero sobre too'l cuchu". Asina encamienta un dichu popular asturianu perconocíu. Dexa clara la importancia d'esti abonu d'orixe animal na nuestra sociedá rural yá de los tiempos.

Vila cuantayá y nun me cayó embaxo. Ye la imaxe de la silueta d'una persona que llevanta una pala dientes y al pie una conseña: "Llevántate y cucha". Toa una metáfora d'enfotu nel futuru. Al cuchar preparamos la tierra pa que la semiente guañe, espoxigue y dea collecha. La nuestra tierra, la nuestra collecha.

El cuchu vien usándose en sentíu metafóricu dende tiempos vieyos nun doble sen. D'un llau, como elementu perimportante na sociedá campesino de nuestro. Hasta nel mundu de l'asturianada úsase pa espresar qu'el cantar que se ta sintiendo ta bien echáu y presta. Pero d'otru, pela parte del cosmopaletismu, como elementu pa desprestixar lo que nun consideren urbanita y paxolero.

Como los tiempos cambien abondo, yá tenemos nes nuestres aldees habitantes que construin nelles morada pa dir a espansionar. Pero, ¡ai, hom!, a dalgunos d'ellos molésta-yos el golor del cuchu y l'orín, avezaos que tan a goler escapes de coches, mexaes nes esquines y demás puxarra que contamina les nuestres villes y ciudaes. Hasta se quexen si una vaca qu'afalen pa la llende echa una moñica delantre de la portiella de la so casa o xalé.

Y agora resulta que ta acabante de dase una normativa europea onde puñen -nunca meyor dicho- escontra l'emplegu del orín y el cuchu nel campu. Normal. El porgüeyu que puen sacar d'ello les industries fabricantes d'abonos químicos ye enorme. Y los bolseros d'elles yá esbabayen con pensar los ingresos que puen enfonilar. Dempués si la nuestra salú se resiente de tanta química estrada na tierra ye'l nuestru problema, faltaría más.

Apocayá los cosmopaletos qu'abeyen pel nuestru país  espatuxaben nel Campoamor porque xunto al inglés y el castellanu usaren enantes d'entamar una ópera l'asturianu. El cuchu, el bable, la gaita...¡puxarrona pa xente tan fino y educao!. Anque pa mio idea, nel sucesu tuvo tamién que ver la vertiente política del asuntu, y los bederres maleducaos escurque tamién aprovecharon el tema llingüísticu pa protestar contra l'actual corporación que gobierna'l conceyu, que too pudiera dir xunío.

Pero la realidá ye que'l cuchu pue munchu, como bien nos recuerda'l dichu que punxi enantes. Y la invitación a llevantase y cuchar pa preparar la nuestra tierra asturiana de cara al futuru ye tou un gritu dignu de sofitancia. Cadún tien que lo facer na estaya que meyor se-y entame. Asina que, pa pone-y el ramu a esta entrada, bríndovos a que vos llevantéis y cuchéis la vuestra estaya col vuestru trabayu. Asina ente toos arriqueceremos la nuestra tierra pa que xuxa la nuestra collecha y la del futuru pa que puedan afayase nella aquellos que nos sucedan.

                                                                               

¡Antroxu fuera!

Andaba yo pel branu per una parroquia xixonesa. Poco antes comprara nunes fiestes una montera picona de papel. Diome por ponera pellí. Baxaba per una caleya cuando me crucé con un paisanu, vieyu daquella, que lu llamaben "El Tambor" por mor de que fuere tamboriteru nos sos tiempos. Andaba con un palu a la rebusca de cascoxos pente los bardiales. Cuando me vio d'aquelles traces comentó "¡antroxu fuera!". Nun pescancié naquel momentu a qué se refería. Cuando-y lo entrugué a mio güela comentóme a que se refería a la época del antroxu pol aquello que-y llamare l'atención la mio montera de papel.

Tiempu dempués afondé nel significáu de la espresión hasta informame que s'usaba antiguamente pa invitar a los vecinos a participar nel antroxu, hasta'l puntu d'aventa-yos potes a la puerta pa facelos salir. Tamién m'enteré d'otru significáu de la espresión que ye'l de nun tener mieu, dexar los complexos aparcaos y salir albientestate.

Ello ye que nestes dómines tamos empozaos nel antroxu. Nel sen tradicional y llariegu del términu, afayámonos nos tiempos de los aguilandos, comedies y mazcaraes tradicionales. Tamién nos alcontramos nel tiempu previu a la cuaresma, onde les llacuaes reinen antes d'entrar nesi ermu. Hai que se fartucar abondo pa lo que pueda pasar en tiempos venideros.

Tradiciones venceyaes a estos díes hai abondes, independientemente de que se conserven anguaño o de que tean ehí apigazaes esperando pola so recuperación siempre posible si hai voluntá pa ello. La quema de los payones. El echar el goxu amburando cuesta abaxo...

No que ser refier a los mazcaritos y agulandos nos últimos años vienen recuperándose un garrapiellu d'ellos. Anque queda enagora muncha xera por facer. Claro qu'hai un llabor caseru onde cadún de nosotros podemos echar la nuestra gabita. Marutanos como antaño. Con ropes vieyes de casa, sábanes, sacos, capiruchos, mázcares feches por nós, entafarrando la cara con corchos quemaos y tou un etcétera al respectu.

Resumiendo, tamos en díes d'antroxu, de pitances, de mazcaritos, de folixa y de tresgresión. Pues dende esta bitácora fáigovos un brinde pa participar en too ello. Asina que queda dicho:

¡Antroxu fuera!.

                                                                                   

Trebeyos y alcordances

"Pintalarrama/descoloría/narices chates/boca torcía".

Los sapos decíen que teníen na pelleya mexacán, un remexu venenosu. Tamién lu llevaben na cuspe, asina que si t'acercabes y t'echaben un gaxapu podía date problemes. Peor fama teníen les sacaveres, que consideraben gafures perdañibles. Creyíamos que les culiebres picaben col guispiu que yera la llingua acabada en dos puntes que xiringaben de contino. Y cuando s'acercaba esnalando un sacagüeyos nun te facía gracia y entrábate perceguera si se t'acercaba. Nes charques había chupasangres y si te metíes nelles pues podíen apegásete y mancate. Mirábamos con rocea los frutos colloraos de la planta de la culiebra. Y tocántenes a reptiles, les culiebres, en xeneral, mala cosa. Pero bones yeren les llagarteses, pues onde taben elles nun había culiebres.

Como daquella xugábase albintestate, había xuegos colectivos a embute. El pío campo, saltu y arroba, tres marinos a la mar, l'escondite, el pinchu, a roma, a la peonza, a los banzones, al cascayu o castru, a la goma (estos dos caberos yeren propios de les neñes)...Tamién per époques facíense arcos, gomeros, tocaba xugar a les fiches que podíes fichar con una semeya y un cristal o con simples pulgos de naranxes, facíes xiblatos agüecando güesos de piescos, xugábase a guiar aros con ganchos, iguábense choces...

Quedaben inda resclavos de cultura popular tresmitida de boca a oreya. Recuerdo teneme contao un cuentu popular arrecoyíu por investigadores del nuestru folklor, el del pastor y la culiebra, que yá rellaté notra entrada de la bitácora. Si desapaecía daqué echáben-y la culpa al sumiciu, si daquién diba esglamiando, la culpa de la guaxa que lu chupaba. Y la güestia o santa compaña andaba de procesión pelos camínos col so recitáu de "andar de día que la nueche ye mía". Allá pa tolosantos yera'l momentu de garrar una  calabaza, agüecala, tallar nella una calavera y mete-y dientro una vela prendida. Dempués asitiala en dalgún sitiu p'axorizar a quien pasare pellí pela nueche. L'antroxu taba prohibíu, pero pa los rapacinos siempre había caretes de cartón, carraques de madera y güevos rellenos de papelinos de collores.

Pa qu'una fiesta fuere tala teníen que salir los xigantes y cabezudos, que mieu que nos daben a los rapacinos, miániques. Y cuando acompañabes a los mayores al chigre, habíalos con bolera y col xuegu de la rana. Tamién había ún col xuegu de la llave. Agora los xuegos de les modernes sidreríes ye quedar papiaos mirando pa la televisión, que dacuando tal paez como'l güeyu d'un gran hermanu que tolo controla dende'l so tronu.

Mialma que los trebeyos daquellos tiempos, que tan relativamente bien cerquina, yeren diferentes a los d'anguaño. Y les alcordances van suniéndose según va esfaraguyándose la tresmisión oral de xeneración en xeneración. La televisión tenía pocu sitiu nos xuegos, nun había artiluxos eléctricos con pantalles como agora y eso de trancase nun cuartu arrodiáu d'aparatos pa entretenese nun se llevaba. Si acasu, da-y cuerda a ún d'aquellos trenes metálicos con vagones pa que dieren vueltes nunes víes ensamblaes formando un círculu y dalguna cosuca más onde la cuerda yera'l motor y que, pasu ente pasu, foron conpartiendo'l so dominiu colos xuguetes movíos a piles más modernos. Pero agora'l tren d'aquelles histories yá pasó y a la estación aporten otros. Otros trebeyos, otres alcordances y otros tiempos.

                                                                            

De la voz del monte cantábricu: el faisán.

El cordal cantábricu espúrrese dende l'oriente de Galicia, a Asturies, Cantabria, Euskadi, Llion, Burgos, Palencia, Euskadi, Navarra y La Rioja.

Nél habiten especies animales a esgaya. Si'l día pinta afayadizu puen observase ferres, utres, aigles, corzos, rebecos, venaos, xabariles, raposos...

Pero hai dos tribes animales que rescamplen sobremanera porque trespasen la so condición d'especies biolóxiques p'algamar otra dimensión que ye la de consideralos símbolos identitarios de los territorios del cordal onde perviven. Esti ye, por exemplu, el casu d'Asturies. Y eses dos tribes animales son l'osu pardu y el faisán o gallu monte cantábricos.

Son dos subespecies estremaes de les sos hermanes europees pol so aisllamientu milenariu nel cordal cantábricu. Nel casu del osu ye d'un tamañu menor que los d'otres zones más al norte d'Europa. Nel casu del faisán ye la única subespecie d'esta ave qu'habita en viesques caducifolies en vez de facelo n'ámbitos au l'arboleda ye de fueya perenne.

Y dambes especies comparten la mesma llaceria. Tuvieron a piques de quedar desaniciaes al entamar los años noventa del sieglu pasáu por aciu de la caza intensiva que menguó la so población hasta'l finxu del casi esterminiu, amás d'otros factores añadíos que contribuyeron a la mengua de les poblaciones.

D'entós p'acá son especies protexíes y vien tratándose de recuperales. Pero los resultaos dixébrense en dambos casos.

Nel casu del osu pardu, consiguióse dir aumentando la población, fundamentalmente na zona más occidental del cordal. Anque hoi nun ta fuera del peligru d'estinción, sí se llogró superar les peores fases y el futuru apaez más escampláu.

Otra suerte corrió'l casu del gallu monte o faisán. La so población siguió menguando col pasu de los años y na actualidá queden pocos cantaderos (sitios u gargolien el so cantu de cortexu) onde se puedan sintir. Los mesmos estudiosos de la so situación nun son quien a coincidir nes causes y soluciones qu'eviten esti desaniciu que tal paez sigue avanzando.

Too ello fai que'l faisán seya anguaño la especie emblemática asturiana más cercana al precipiciu de la desaparición. Quiciabes, como apunten dellos estudiosos del tema, caltener na mayor pureza xabaz les zones onde tovía perviven, protexéndoles como auténticos santuarios d'esta ave, puea ser una solución.

Oxalá que nos años vinientes puedan aportamos noticies de que'l faisán llogra por fin frenar el so desaniciu y vaya consiguiendo, pasu ente pasu, recuperar la so población.

Comenta xente que lu escuchó cantar, allá no cimero de la viesca, que ye una de les sensaciones más impresionantes que se puen esfrutar.

Tamién hai quien comenta que si desapaecen los faisanes, los montes de nuestro van ser otra cosa, va morrer la viesca xabaz d'antaño pa pasar a ser otra estremada.

Coincido dafechu con esta apreciación cabera. Porque camiento que si daqué día desapaeciere'l faisán desapaecería tamién con elli la voz ancestral y milenaria del monte cantábricu y, en consecuencia, del asturianu.

                                                                    
                                                                                     
                                                                   

De sidros, comedies, y embaxaes culturales

Cuando les coses se faen bien, l'esfuerzu ye continuáu, y hai enfotu, la cultura popular en xuntanza cola llingua puen ser tou un motor dinamizador cultural nuna sociedá bien atrancada como l'asturiana.

De magar hai yá unos cuantos años, el primer domingu dempués de la festividá de reis, aconceya'l personal pa ver les comedies de los sidros en Valdesoto. Son dos, una de rapacinos y otra d'adultos. Los personaxes malpenes sufren variaciones y recuperaos de la tradición: el vieyu y la vieya, el diablu, les dames y los galanes, los tontos, el ciegu y el llazarín, el cura...Y al traviés d'ellos espellícase l'actualidá, dende los asocedíos llocales, a los d'ámbitu asturianu, estatal ya internacional si cuadra. Un analís en clave d'humor, pero onde s'avienten carrobexazos en toles direcciones y onde'l que se ríe de la que-y ta cayendo al so contrincante políticu pue ver en cuestión de segundos que la risa cambia de bandu. Una demostración clara de que, al traviés de la cultura y llingua llariegues, pue algamase'l mundu, revisalu, analizalu y criticalu. Y que lo llocal nun ta reñío gota colo internacional (que tomen nota los cosmopaletos).

Na última representación, correspondiente a esti añu de 2.018, acabante d'echar les comedies, el públicu dedicó-yos una ovación de varios minutos. Foi impresionante. Un públicu qu'atarraquitaba les instalaciones del centru polivalente de Valdesoto. Les comedies échense albintestate na antoxana la ilesia, pero esi domingu'l nuberu taba en danza. Un día fríu, de descorchar agua de contino, nada afayadizu p'andar per ende de romandela. Pero la xente enfiló a ver a los sidros y les comedies como si tal cosa y enllenó'l recintu. Cuántos entamadores d'actividaes culturales naguaríen por tener un ésitu asina. Pero nun ye un reconocimientu regaláu. Detrás hai bien d'años de trabayu, esfuerzu, sacrificiu y superación. Y yá da los sos frutos bien visibles. Hai inda quien piensa que a estes actividaes hai que dir por militancia y chute, independientemente de que gusten o cafien. Quien asina piense, equivócase de finxu a finxu. La militancia hai que la ganar col trabayu afechiscu, col bien facer y buscando siempre que l'espectador lo pase bien nel actu que va a ver. Asina se gana, y les comedies de los sidros tiénenlo mui claro y, en resultancia, los resultaos lleguen. Basta con echar una güeyada al públicu pa comprobar qu'ellí aconceya xente de tou tipu d'edá y condición, non sólo d'un perfil determináu. Ehí radica tamién una parte principal del ésitu.

Pero estos actos culturales nun queden trancaos dientro de les llendes asturianes. Dende hai años, los sidros y les comedies salen fuera a esparder el so llabor. Visiten otros llugares d'España onde hai mazcaraes, tienden llazos d'amistá col hermanu país portugués, salen p'acullá de los Pirineos. Y tamién inviten a venir a venos a xermandíes mazcaritaes de perdayures. D'esta miente, el llabor d'embaxada cultural que tán faciendo ye perimportante daveres. Al traviés d'él, visivilízase la nuestra cultura, la nuestra llingua, y tamién la nuestra tierra fuera de les nuestres fronteres. Y esto nun-y pue cayer embaxo a naide. Si hai dellos años nos dicen qu'unes de les nuestres meyores embaxaes diben ser los sidros y les comedies podíemos tomalo como una graciosada. Pero, ¡ca!, güei ye una realidá incontestable.

Y nestes tamos. La consolidación de les comedies de los sidros ye un fechu que nos tenemos que felicitar por él. Evidentemente hai que tar argutos y sollertes. Les zunes y los pilancos tan ehí y siguir sacando alantre tolos años esta actividá cultural nun ye nada fácil. Si acasu, el gran reconocimientu que tan algamando dientro y fuera de les nuestres fronteres, la presencia abonda de públicu cuando tolos años entamen la temporada d'echar la comedia, y la repercusión mediática que tán llogrando (retrasmisiones pola tv autonómica, p.ex) son una gabita que pue ayudar a caltener esti trabayu cultural y llingüísticu que m'atrevo a afirmar que ye de lo meyor que tenemos anguaño n'Asturies.