Tamos somorguiaos en plenu branu. Y con él la época del añu más afayadiza pa qu'espolleten les romeríes, xires y fiestes de prau a lo llargo y ancho del país.
Magar los vezos importaos vayan arrinconando a los propios, tovía alienden dellos llariegos nestes folixes de nuestro.
Sáquense en procesión al santu o santa de turnu. Camina tamién la xermandía que va a ofrecer el ramu y faise la puya d'él. Esparde la xente los manteles na yerba y saquen les empanaes, bollos preñaos y llambiotaes. Amúgase'l gargüelu con unos culetes o empinando una bota...
Dayures suena la música d'una pareya de gaita y tambor animando al personal. Quiciabes ellí s'arme un coriquín o allá daquién gargolie una tonada. Y hasta habrá quien la entame a espatuxar y castañolar los deos con un baille. Ayuri la danza prima moveráse al son d'el romance y quiciabes dalgún gargüelu gayoleru aventará un reciu ixuxú o dalgún viva o puxa.
Anque amatagada pola aculturación que sigue avanzando ente nós, tovía anguaño alienda la nuestra cultura en delles fiestes y romeríes onde les modes nueves nun foron a apoderala del too. Asina que a quien y pete y tenga vagar pue arrimase a participar en dalguna d'elles. A comer, a beber, a esfrutar de la folixa y a cantales toes...
Nestos últimos díes lléguennos dos noticies relatives a dos personaxes históricos asturianos de dos époques dixebraes per bien de sieglos.
Nun paecen correr bonos tiempos pa les relaciones ente'l cabildru catedraliciu y el nuevu equipu de gobiernu uvieín. Permedia nello'l posible recorte d'ayudes del ayuntamientu a la catedral. Y una de les actividaes mancorniaes pue ser la misa con que añalmente se facía renombranza del rei asturianu Alfonsu II el Castu, ún de los reis que más rescamplen de les dómines del Reinu Asturianu.
D'otru llau, el tamién nuevu equipu de gobiernu del ayuntamientu madrilanu acaba de quita-y la plaza que naquella ciudá-y teníen dedicada al asturianu Juan Vázquez de Mella, escritor, filósofu y una de les principales figures polítiques del tradicionalismu español. Autor nel so tiempu de discursos territoriales y llingüísticos que pudieren aplaudir, guapamente, asturianistes d'anguaño.
Pero dambos fechos, por llastimosos que nos abulten, tienen la so esplicación si los finxamos nes coordenaes en que nos movemos actualmente n'Asturies. Porque empozaos como tamos nuna aculturación foriata y despersonalización qu'entainen día a día, siendo la nuestra autonomía una risión que nun pinta un res nel mapa políticu español, qu'asocedan esti tipu de coses nun dexa de ser daqué esperable y posible, arriendes de la idiferencia xeneral con que s'acueyen na nuestra sociedá. Xusto lo qu'acaba d'ocurrir nestos dos casos.
Escribía apocaya del vezu d'acabar les romeríes d'antigüamente a palos. Y hoi voi facelo sobre dos gritos que yeren l'entamu d'aquelles amarraces.
Antaño, había dos apellidíos que diben xuncíos a l'afirmación de pertenencia a un llugar determináu. Ún yera l'ixuxú y l'otru'l viva a esi llugar o, por retu directu, el muerra al del retáu.
L'ixuxú yera'l rinflíu que s'espresaba con él l'afirmación personal y colectiva de l'aldea o la parroquia d'onde se yera. Un llamáu guerreru que tamíen mostraba quién yera'l gallu de la danza y precedía a la engarradiella col palu usáu como arma ofensiva y defensiva.
Amestáu al ixuxú diba'l viva al llugar, el bierzu que se diba a defender a estacazu llimpiu. Estos tres elementos, el refinchu, el viva y la panadera diben tán xuncíos qu'anició prohibiciones de que los mozos asturianos llevaren los palancones a les romeríes y a los sitios onde aconceyaben. Asina, por exemplu, los mozos asturianos emigraos a madrid axuntábense. Salíen entós los ixuxús de los gargüelos y los vives a Asturies, la patria común de toos ellos, y si dalgún grupu de mozos d'otros sitios d'España retrucaben a los sos gritos yá taba armada l'apurridiella. Asina que tamién permedió la prohibición correspondiente pa que los asturianos nun llevaren palos con ellos cuando se reuníen nos aruelos madrilanos.
Asina que tanto l'ixuxú como'l viva'l llugar o la propia Asturies foron la manera tradicional que los nuestros antepasaos usaben p'autoafirmase. Ta recoyío a esgaya nos estudios sobre les nuestres tradiciones y folklor y nun hai dulda nenguna del raigañu fondu de tales espresiones.
De magar los años setenta del sieglu pasáu nació otru gritu. Nesti casu usando'l verbu puxar aplicáu al llugar que se quier defender, reivindicar, o del que se siente ún arguyosu. El "Puxa Asturies" prendió pente una parte bien importante de la población y ye actuamente aceptáu y usáu de contino.
Pero'l puxa y el viva nun son sinónimos esactos. Porque cola utilización del verbu puxar xunida al d'un llugar o al propiu país lo que tamos espresando ye'l nuestru ánimu o aliendu a esi llugar o país pa que faigan fuerza, empuxen, tengan puxu. L'escaecer o desconocer esa diferencia ente dar un viva o un puxa fai que delles veces esta última espresión la usemos mal. Por exemplu, nun tien sentíu gritar "puxa la folixa" porque l'artículu sobra y la espresión ye difícilmente entendible pa cualquier falante patrimonial del idioma (¿una folixa puxando?). Lo qu'en realidá pretendemos dicir ye "viva la folixa" (que siga, aliende, permaneza), que ye otra cosa.
Asina qu'anguaño tenemos nel nuestru bagaxe d'autoafirmación del llugar o del país tres voces pa facelo: l'ixuxú, el viva y el puxa. Y que se sientan per munchos años y xeneraciones. Sedría un niciu de que na nuestra tierra tovía queden fíos que los reclamen y tan dispuestos a defendelos.
Una
tierra au pasaron al traviés del tiempu varies edaes/civilizaciones
(paleolíticu, neolíticu, bronce, fierro...) tien unos raigaños fondos,
como yera lo esperable.
Hai
toa una guaña simbólica nesos llinguaxes del pasáu qu'aporten a nós.
Dibuxos en ziszás, entellazos, trisqueles y tetrasqueles, cruces, etc. Podemos
vela enagora anguaño decorando horros, grabaes n'arques, en piedres, o
hasta dando forma al pan o orniando lles mantegues. Porque esos
símbolos, desposeíos escurque del so significáu inicial, siguieron
tresmitiéndose al traviés del tiempu hasta l'actualidá.
Representen
una de les maneres en que l'ayeri, viaxando en pelondines nel
tiempu, remanez nel hoi en que vivimos. Siguimos usándolos como antaño.
Y, d'una manera más o menos consciente, siguimos identificándolos como nuestros y considerámoslos como parte del nuestru bagaxe cultural.
Les cases solariegues reciben ente nosotros el nome xenéricu de casones. El so tamañu ye variable. Dende
casones qu'actualmente pasen desapercibíes nos cascos urbanos de les
nuestres villes y ciudaes y delataes bien de veces poles piedres d'armes
que conserven nes fachaes, a casones yá en forma de palaciu con torres y
capiella adosada incluyíes. Tamién l'estáu de conservación ye
variable, dende les que tán anguaño esbarrumbando abandonaes hasta les
que restauraron convirtiéndoles, en dellos casos, en museos o
edificaciones d'usu públicu. Hai delles que siguen les pautes de
la nuestra arquitectura tradicional, como les que tienen dos plantes y
corredor na correspondiente a la parte d'arriba. Son les casones un resclavu d'otros
tiempos que formen parte de la nuestra alcordanza. Nos sos blasones
atópense representaos bien de llinaxes con fondu raigañu asturianu. Conservense na actualidá casones de
personaxes ilustres de la historia asturiana. A manera d'exemplos, ehí
tenemos na villa avilesina la casa natal de Pedro Menéndez d'Avilés, en
Somiedu la de Flórez Estrada, en Tuña (Tinéu) la del xeneral Rafael del
Riego, o en Xixón la de Xovellanos y en Puerto de Veiga (Navia) la
casona au morrió y que ye'l santu qu'ilustra esta entrada de la
bitácora. Nun ye cosa rara que tando pasiando
per dalguna de les nuestres villes o ciudaes, o per pueblos y aldees del
país, podamos atopanos con dalguna d'estes casones. Alcordances en
piedra del nuestru pasáu y un patrimoniu que paga la pena l'esfuerzu por
conservar.
Tamos somorguiaos en plenu branu. Y con él la época del añu más afayadiza pa qu'espolleten les romeríes, xires y fiestes de prau a lo llargo y ancho del país.
